ډاکتر رحمت ربی ځـیـرکــیـار
zirakyar1234@yahoo.com
۱۲ اپرېـل ۲۰۱۷
«کله چې د مينې قدرت د قدرت په مینه برلاسی وي، نړۍ به پـه سوله پوهه شي.(جیمي هيندریکس:امریکایی سندرغاړی او غزل لیکونکی۱۹۴۲ـ۱۹۷۲)
پټه دپلوماسي له پیل نه د ۱۹ پیـړۍ د پاې د ورو ستنیو کالونو پورې مخفـي موضوع وه. داسې فکر کیده چې دپلوماسۍ د ملي ګټو سره تړاو لاره، او ځـکـه غوره وګڼل شوه چې د ملت د ګټې له امله دې پټه وساتله شي. یانې ولس دې خبر نشي.
په بین المللي سیاست کې ګڼ شمیر پټ تړونونه شته چې د پټې دپلوماسۍ له لارې رامینځـته شوي دي. د ۱۸۷۸ په جون – جـولای کې د «بـرلین کانګرس» تړون یی یوه ښه بیلګه(مثال) وه. دغه کانفرانس د هغه مهال د جرمني صدراعظم اوتو فون بیسمارک له خوا رابلل شوی و چې د روسي امپراتورۍ او عثماني امپراتورۍ ترمیځ سوله رامینځته کړي او د ختیزې اروپا په بالکان(بالقان) سیمه کې ارامي راولي. په برلین کانګرس کې د انګلیستان، فـرانس،جرمني، استریا-هـنګري، روسیې او دعـثمانیی(تُرکیې) استازو ګډون کړی و. د بالکان د دولتونو(رومانیې، سربیا، مانتـینـیګرو، او یونان)استازي هم راغلي وو، خو د برلین کانګرس غړي نه وو. انګریزانو نه غو ښتل چې روسان دې په بالکــان کې برلاسي وي او په توره بحیره او مدیـتیرانه کې دې روسي بیړۍ وویني.
د برلین کانګرس بشپـړ بری رامینځته نـکـړ، خو په راتلونکو دیرش کالونو کې یې سوله راوستله. دغه سوله د لومړۍ عمومي جګړې (۱۹۱۴ تر ۱۹۱۸) په واسطه له مینځه لاړه. د پټ تړون دوهمه بیلګه په ۱۹۱۶ کې د سایکس – پیکټ تړون و چې برتانیې ، فرانسې او روسیې را مینځته کړی و. په دغه تړون عربان نه وو خبر. ۲۹ کالونه وروسته په ۱۹۴۵ کې د یلـتـا د تړون ډېر مواد پټ ساتل شوي و(یلتا په سهیلي کریمـیا/توره بحیره کې یو ښار و). د یلتا په تړون کې دشوروي اتحاد، امریکې او برتانې مشرانو(سټالین، روزویلټ،او چرچل) ګډون لاره. په دغه غوڼډه کې د پولنډ، ختیز یورپ، جرمني، لرې ختیز، او د ملګرو ملتونو په اړه بحث وشو. ولې ددغه تړون ډېـر مواد پټ ساتل شوي وو؟ یو دلیل یې دا و چې د دوهــمې نړیوالې جګړې حــساس شرایــط وو(فاشیزم، کمونیزم، کپیـټلیـزم ، او نوی نړیــوال نظام:مـلـګري ملــتونه). دوهـم دلـیـل یې ملي ګـټې وې. دریم دلیل یې داو چې شایــد ولسونـــه به نـامطلـوب عکــس العــمـل وښـئ! د خپل ملت د وېــرې له امله به امیر عبدالرحمن خان(۱۸۸۰تر ۱۹۰۱) هم ولسی او دیـني شخصیتونه د ډیورنـډ توافـقـنامې په ضد راپارول چې د غه توافـقـنامه اولیــکه ناچــله وښـئ . د امریکې منور ولسمشر وډرا ویلسن(۱۹۱۳تر ۱۹۲۱) په امریکا کې د څرګندې دپلوماسـۍ کلک پلوی و. له لومړۍ نړیـوالې جګړې راوروسته د ملتونـو لیګ اورپسې له ۱۹۴۶ راوروسته ملګرو ملتونو د څرګندې دپلوماسۍ ملاتړ وکـړ. د ساړه جــنګ له پای (۱۹۹۱) راوروسته، د نړيوال کیدنې(ګلوبلایزېــشـن) په پـړاو کې اقتصادي دپلوماسۍ اهمیت ومیند.
انګریز مارک سایکس او فرانسوي فرانسوا پیکټ په ۱۹۱۶ کې په مینځــني ختیـز کې په غټه کچه نیغې لیکې و ویستلې اومینځنی ختیز یې د اورد لمبو تلپاتی کوربه کړ! (استعمارچیانو په افریقا کې د هیوادونو د سیاسي پولو د ټاکلو لپاره د طول البلد اوعرض البلـد لیکې کارولې وې، او انګریزانو په ۱۹۴۷کې په هيند کې د هـیندو او مسلمان کرښې وویستلې). عرب مینځنی ختیز د ۱۶ پیړۍ له لومړیو کالونو راهیسې د عثماني امپراتورۍ یوه برخه وه. انګریزانو او فرانسویانو په ۱۹۱۶ کې د سایکس-پیکت د پټ تړون له لارې نږدې مینځنی ختیځ د خپلو نفوذ ساحو ته راټیټ کړ: په سوریه او لبنان د فرانسې د نفوذ لمن وغوړېـده. عراق،ماوراء اُردن، او فلسطین د انګریزانو د نفوذ لاندې راغلل. هایفه او بیت المقدس بین المللي سیمې وې. دمشق او امان په ترتیب سره د فرانسې او برتانیې د نفوذ لاندې وو.
دغه ډول ویشنې په عربو کې فرقوي او مذهبي روحیه کوټلې کړه اوملي مفکورې ته یې پاټک واچاوه. د ۱۹۱۶ له امپریالیستي تړون (سایکس-پیکټ تړون) نه عربان خبر نه وو. په ۱۹۱۰ کالونو کې برتانیې د عـربانو سره داسې ژمنه کړې وه: که عربان د عثماني امپراتورۍ په ضد پاڅون وکړي او رانسکوره یې کړي، هـغــوی به خـپـلواکی ملـت شـي. د دغې وضعې بل منفي اغـیز دا و چې په عـربانو کــې خپلواکي طلب او روښـانـفـکـر شـعــور ټکـنی شــو او په پایـله کې یې واقـعا ملي او ولسواکیز نظام په بـرخه نــه شــو.
د ۱۹۱۷ د نومبر په ۲ نیټه د برتانیي د بهرنیو چارو د وزیر ارتر بلفور اعلامیه راووتله او د «بلفور اعلامیې» په نوم مشهوره شوه. په دغه اعلامیه کې په فلسطین کې د یهـودانو لپاره د «مـلي کور»(ملي هـیواد) جوړول خوندي شوي وو. په دغه اعلامیه کې د فلسطــینیانو نـــوم د فلسطیــنیانو یا عــربانو په نوم نــه و راغلی. بـلفـور اعلامیی ۳۷ کالونه وروسته په ۱۹۴۸کې په فـلسطین کې د اوسني اسرائــیلــي دولت رامـیــنـځته کولو ته لار هواره کړه. په ۱۹۱۷ کې(د بلفور اعلامیې په مهال) فلسطینانو د ټولې ټولنې نوي سلنې (۹۰٪) برخه جوړه کړې وه، او یهـودي ټولنه نږدې پنـځوس زره تنو ته رسـیدله. په ۱۹۴۷کې د اسرائیلو د خپلواکۍ د اعلامیې په مهال یې شمیر شـپـږ سوه زره تنو ته جګ شوی و.
د فـلسطینـیانو له نظره، د بلفور اعلامیې د یهود-عرب غلیمۍ بنسټ کیښــود او د سولې لار ته یې پاټک واچاوه. دغې اعلامیــې صهونیست خوځښت ته بین المللي رسمیت وروبخـښه او د صیهونیستانو لپاره یې په فلسطین کې د یهودي دولت د جوړولو زمینه برابره کړه. د بلفور اعلامیې د حسـین- مـکمـهان د مکاتبې (۱۹۱۶-۱۹۱۵) سره ټکر لاره. د فلسطینـــیانو د کرغیړنې وضعې لپاره ولولئ:
Rashid Khalidi, The Iron Cage: The Story of the Palestinian Struggle for Statehood. 2006; Norman Finkelstein, Beyond Chutzpah: On the Misuse of Anti-Semitism and the Abuse of History. August 2005
د حسین ابن علی (د مکې امیر)او د سر هـينري مکمهان (په مصرکې د برتانیې کمیشنر) مکاتبه په دې معاملې ولاړه وه چې برتانیه د یو خپلواک عرب دولت ملاتړکوي او په بـدل کې به یې عـربان د عــثماني امـپراتورۍ په ضـد ودریــږي. خو دغه متقابله ژمنه وروسته د سایکس- پیکټ تړون د مغایروشرایطو له لارې شـڼـډه شوه. هغه مهال عربستان د عثماني امپراتورۍ یوه برخه وه، خو د سپـیڅلو ځایونو (مدینې اومکې) حفاظت عـرب امـير ته سپارل شوی و. برتانیې په لومړۍ نـړيواله جګړه کې د حسین ابن علي په ملګرتیا کې خپله ګټه لـیـدله. خو د دواړو تر مینځ مکاتبې رسمی تـړون نشو
تمـثيلولی او په ځینو موضوع ګانو کې اختلاف موجود و. د ۱۸۱۱ په شاوخوا کې عثماني سلطان په غصه و چې د هیواد په سهیل کې یی سعودی نظام د اسلام د سـپـیڅلو ځایونو او زیارتونو کنــټرول په لاس کې نیولی دی. محمدعلي چې په مصر کې د عثـمانیــي نائب السلطنه و، سـعـود کورنۍ ته یې ماتې ورکړه. عبدالله د سعـود د کورنۍ مشـراستانـبول ته وېـوړل شــو او هـلته اعـدام شو.
تر اوسه د بین المللي اړیکو تریخ واقعیت دادی چې ملي ګټې په بشردوستۍ بانـدې برلاسې وي! د ۲۰۱۷ اپرېـل په ۶، امریکې په سـوریه باندې بربـڼــډ یرغل وکړ. بـین الـملــلي حــقـوق پــه کلک ډول د عسکري زور استعــمال تـنـظیـموي. د یو بل هـیــواد په ضد زور استـعـالول او له پښو غورځول په هـیـڅ ډول مجاز نه دی. د عـسکري زور اسـتـعمال هـغه مــهال مـجاز دی چې: د ځان د دفاع لپاره وي، یـا د ملګرو ملـتونو د امنیت شورا مجاز ګڼلی وي. واقــعـیت دا دی چې سوریې په بل هـیـواد بریـد نه دی کـړی. په سوریه د امریکې څرګند بریــد، جنګ پای ته نـشي رسولې. دغه بریــد د امریکې «حیاتي ملي ګټې» نه تمثیلوي. که ولسمشر دانلډ ترمپ د سوریې د ماشومانـو په غمـخـورۍ کې وای، هـغــوی به یې امریکې تــه له رانـنـوتـلو نـه وای منع کــړي!
د سوریې په ماشومانو د کیمیاوي موادو د استعمال د پلـټـنې لپاره باید د پـیـښې محل ته د ملګرو ملتونو تحقیقي هیئت تللی وای، نه د امریکې توغندي! داسې برېـښي چې د دانـلډ ترمپ شعور کنګل شوی و؟ د امریکې نسبتاَ زړه سوانـدي ولــسـمشر جیمي کارتــر(۱۹۷۷ تر ۱۹۸۱) ویلي وو چې: «تلــپــاتــی توافــــق نه رامـیـنـځته کیــږي، خو دا چې دواړه خـواوې پـکې خپــله ګـټه ووېـنـي.»
Follow